Σμύρνη,
Καλή μου, όταν λαμπάδιασε τ’ ωραίο κορμί σου ως τ’ άστρα,
δε βρέθη Θεός να σου σταθεί μητ’ άνθρωπος εσένα,
μον’ κοίταζ’ η μέρα βουβή κ’ η νύχτα αναγελάστρα
γιατί οι ανθρώποι ήταν θεριά κ’ έλειπε ο Θεός στα ξένα
Άγγελος Σημηριώτης
Στις 14 Νοεμβρίου 1922 εσχηματίσθη στην Αθήνα Επαναστατικό Στρατοδικείο, το οποίο καταδίκασε σε θάνατο τους πρώην πρωθυπουργούς Δημήτριον Γούναρην, Π. Πρωτοπαπαδάκην και Νικολάον Στράτον, τους πρώην υπουργούς Γ. Μπαλτατζήν και Ν. Θεοτόκην και τον αρχιστράτηγον Χατζηανέστην, τους δε πρώην υπουργούς Μιχαήλ Γούδαν και Ξ. Στρατηγόν σε ισόβια δεσμά. Οι καταδικασθέντες σε θάνατον εξετελέσθησαν το πρωϊ της 15ης Νοεμβρίου 1922. Ο ιστορικός ηγέτης Ελευθέριος Βενιζέλος, με τηλεγράφημα του από τη Λωζάνη της Ελβετίας, προσπάθησε μάταια να ανακόψει την εκτέλεση, επικαλεσθείς το ότι οι καταδικασθέντες «είχον υπέρ εαυτών την κοινήν γνώμη του λαού των».
Παρ’ όλο που πρόσφατα υπήρξε κάποια αναθεώρηση της πιο πάνω απόφασης, αυτή αποτελεί τον τραγικό επίλογο της καταστροφής της Μικράς Ασίας, στην οποίαν οδήγησε, μεταξύ άλλων, σειρά λαθών του ελληνισμού. Ακολούθησε η Συνθήκη της Λωζάνης του 1923, η οποία σύμφωνα με έλληνες ιστορικούς ήταν ίσως η θλιβερότερη σελίδα της Ελληνικής ιστορίας. «Ο Ελληνισμός της Ιωνίας, της Θράκης και του Πόντου ετερμάτιζε τον ένδοξο μακραίονα βίο του».
Ήταν μια ιστορία και ένας πολιτισμός τριών χιλιάδων χρόνων που χάθηκε. Ήταν ένας πληθυσμός ενάμιση εκατομμυρίου ανθρώπων που εκτοπίσθηκαν ή σφαγιάσθηκαν το 1922.
Ναι, Σμύρνη αγαπημένη, και εσύ Μιμή Ντενίση που με την εξαίρετη δουλειά σου μας την έφερες από τα βάθη των χρόνων. Ήταν μια ιστορία που ξεκίνησε με την απόβαση του ελληνικού στρατού στην ανοικτή αγκαλιά σου, Σμύρνη, τον Μάϊο του 1919, μέσα σε παραλήρημα, θούρια πατριωτικά, δάκρυα και μεγάλα οράματα λαού και ηγεσίας. Για να καταλήξει τρία χρόνια και τρεις μήνες μετά, μέσα από λάθη και έλλειψη προγραμματισμού, στη θλιβερή αυλαία που τερμάτισε τρεις χιλιάδες χρόνια ιστορίας.
Έγραψε σχετικά ο μεγάλος ποιητής Άγγελος Σικελιανός στη «Δέηση» του.
«Πνεύμα του πόνου που οι θλιμμένοι αγώνες σε υψώσανε στων αιώνων τους αιώνες…
Άκου τους λαούς που βοούν σαν τα μελίσσια…. κ’ είν’ οι δεήσεις τους κυπαρίσσια στη θεία τους θλίψη»
Πενήντα δυό χρόνια μετά, τον Ιούλη του 1974, η Κύπρος ζει την σφαγή, την εισβολή και κατοχή. Όπως και στην περίπτωση της Σμύρνης δεν ήταν τυχαία τα όσα συνέβησαν το 1974:
Προηγήθηκε ο ένδοξος αλλά απρογραμμάτιστος αγώνας 1955-1959 για ένωση με την Ελλάδα, που είχε σαν αποτέλεσμα όχι την ένωση αλλά μια κουτσουρεμένη ανεξαρτησία, με αναβαθμισμένο το τουρκοκυπριακό στοιχείο, από «μειονότητα» σε «κοινότητα», με πολλά πλεονεκτήματα. Η Κυπριακή Δημοκρατία, που γεννήθηκε το 1960, ήταν και παρέμεινε η «ορφανή κόρη της Μεσογείου», γιατί ο λαός της (Έλληνες και Τούρκοι) δεν πίστεψαν σε αυτή. Άλλωστε ο αρχηγός του κράτους Αρχιεπίσκοπος Μακάριος με επιστολή του προς τον Έλληνα πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου τον Μάρτιο 1964 έγραψε: «Εγώ είμαι ο υπογράψας τας Συμφωνίας αυτας (Ζυρίχης-Λονδίνου, που δημιούργησαν την Κυπριακή Δημοκρατία). Ουδ’ επί στιγμήν όμως επίστευσα ότι αύται θα απετέλουν μόνιμον καθεστώς». (Πρέσβη Κρανιδιώτη «Ανοχύρωτη Πολιτεία», τόμος 1 σελ. 135). Αυτά έγραφε ο αρχηγός του κράτους για τη χώρα που δημιούργησε κι’ ας είχε ορκισθεί 4 χρόνια πριν «πίστιν και σεβασμόν εις το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας». Οι δε τουρκοκύπριοι συμπεριφέρονταν ανάλογα, με στόχο τη διχοτόμηση.
Ποιάν προοπτική λοιπόν και ποια ελπίδα είχε η ορφανή κόρη της Μεσογείου; Δεν είχε. Και η τραγική κατάληξη, ανάλογη με τη σφαγή της Σμύρνης, γράφτηκε με το ελληνικό πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή του 1974: Κατακτημένο το 37% της χώρας, 40.000 τουρκικός στρατός, ξένες εγγυήσεις, 160.000 πρόσφυγες, 2.000 έλληνες και τούρκοι αγνοούμενοι και 3.000 νεκροί.
Και περιμένουμε τώρα και 42 χρόνια τον τραγικό επίλογο, την δικής μας «Συνθήκη της Λωζάνης». Αλλά η Λωζάνη και όλες οι Λωζάνες μετά που έχει χαθή ένας πόλεμος είναι πάντα αδίστακτες, σκληρές και πονεμένες.
Προσωπικά έζησα πολλές από τις τραγικές ώρες της Κύπρου είτε ως ιδιώτης, είτε ως πολιτικός. Διαφώνησα, φώναξα, παραιτήθηκα από τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών. Η πορεία όμως συνεχιζόταν πάντα η ίδια: Κενά συνθήματα, ατεκμηρίωτος ενθουσιασμός, έλλειψη πολιτικής σκέψης και σύνεσης, φτηνός και εύκολος «πατριωτισμός», διαφθορά, επιδίωξη αξιωμάτων. Τίποτε άλλο. Ντροπή!!
Τις κρίσιμες αυτές ώρες, μέσα από τις προσωπικές μου εμπειρίες, θα ήθελα να φέρω ξανά στην επιφάνεια μερικά από τα τραγικά μας λάθη:
- Πριν από το 1974 είχα την άποψη πως η πορεία της Κύπρου, γεμάτη με πολιτικές ακροβασίες, συγκρούσεις, δολοφονίες και αστάθεια, θα οδηγούσε ίσως στην τουρκική εισβολή την οποίαν απείλησε αρκετές φορές η Τουρκία, ιδίως από το 1964 και μετά. Η μεγάλη πλειοψηφία όμως του λαού και η ηγεσία αρμένιζαν, όπως και στη Σμύρνη, μέσα στους δικούς τους μυθικούς κόσμους, πιστεύοντας πως «οι τουρκοκύπριοι θα έβραζαν τελικά στο ζουμί τους». Εμείς οι λίγοι ήμασταν οι «κινδυνολόγοι», οι «λιγόψυχοι», οι «ψοφοδεείς». Σε μια συνάντηση που οργάνωσε ο Γλαύκος Κληρίδης στην άνω αίθουσα της Βουλής στις αρχές της δεκαετίας του 1970 στην οποία είχα προσκληθή και εγώ, αναλύθηκε το κυπριακό και οι κίνδυνοι. Κανείς όμως δεν άκουε. Τελικά ήρθε το πραξικόπημα, ήλθε η εισβολή και χάσαμε τη μισή Κύπρο.
- Στις 10 Νοεμβρίου 1978 μας παραδόθηκε το Αγγλο-Αμερικανο-Καναδικό Σχέδιο. Το παρέλαβα προσωπικά από τον Matthew Nimetz, Υφυπουργό Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών, στο Harvard Club της Νέας Υόρκης. Ήταν ίσως το καλύτερο σχέδιο λύσης που πήραμε ποτέ. Μετέτρεπε το ενιαίο κράτος του 1960 σε ομοσπονδιακό. Μας παρεδίδοντο τα Βαρώσια ανεξάρτητα από την έκβαση των συνομιλιών. Τότε:
- οι τούρκοι έποικοι δεν υπήρχαν
- ”χρήστες» των περιουσιών δεν υπήρχαν
- εκ περιτροπής προεδρία δεν υπήρχε
- παρθενογένεση δεν υπήρχε
- διζωνικότητα με την έννοια που η λέξη απέκτησε μετά, δεν υπήρχε
- η Μόρφου δεν αμφισβητείτο
- οι τεράστιες τουρκικές επενδύσεις, το νερό και ο ηλεκτρισμός δεν υπήρχαν
- η κατοχή δεν είχε βαθύνει
Ο Nimetz, μου είχε πει ότι «Η Άγκυρα δεν ήτο αρνητική». Και όμως εμείς απορρίψαμε την πρωτοβουλία παρά τις έντονες προσωπικές μου ενστάσεις. Την απέρριψαν οι «μεγάλοι πατριώτες», που κατέστρεψαν σταδιακά την Κύπρο, οι ίδιοι που φωνάζουν και σήμερα.
- Στις 8 Αυγούστου 1983 παρέλαβα προσωπικά στη Λευκωσία τους «Δείκτες» του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Perez de Cuellar, από τον Ειδικό Αντιπρόσωπο του Hugo Gobbi. Οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές για μας, όπως και το 1978. Είχα προειδοποιήσει πως η απόρριψη ίσως θα οδηγούσε σε ανακήρυξη του τουρκοκυπριακού κράτους, όπως άλλωστε διεδίδετο διεθνώς. Δεν εισακούσθηκα. Μου ελέχθη από τον πρόεδρο Κυπριανού πως είχε διαβεβαίωσεις από τον πρόεδρο της Ρουμανίας Ceausescu (που είχε στενές σχέσεις με την Άγκυρα) πως κάτι τέτοιο δεν επρόκειτο να συμβεί. Παρά τις ενστάσεις ΔΗΣΥ και ΑΚΕΛ η πρωτοβουλία απορρίφθηκε. Εγώ παραιτήθηκα στις 20 Σεπτεμβρίου 1983. Το «κράτος» ανακηρύχθηκε 55 μέρες μετά, στις 15 Νοεμβρίου 1983.
- Ακολούθησαν τα «Ενοποιημένα Έγγραφα» (1985), η Δέσμη Ιδεών (1992), το Τραουτπεκ (1996), το σχέδιο Ανάν (2002). Το κάθε Σχέδιο ήταν χειρότερο από το προηγούμενο, γιατί η πάροδος του χρόνου δημιουργούσε νέα τετελεσμένα. Ακολούθησαν και οι συνομιλίες Χριστόφια-Ταλάτ (2008).
Τίποτα δεν έγινε. Αναζητούσαμε πάντα το άπιαστο. Μέσα σε ένα κόσμο όπου γύρω μας βομβαρδίζονται και χάνονται λαοί, όπου η μισή υφήλιος είναι πνιγμένη στο αίμα και στη φτώχεια, εμείς διυλίζουμε τον κώνωπα και συζητάμε για εβδομάδες αν η «Αντιγόνη» ταιριάζει στην κατακτημένη Σαλαμίνα (η οποία φαίνεται πως πρέπει να τιμωρηθεί, επειδή κατακτήθηκε λόγω και της δικής μας βλακείας).
Ξεχνάμε, Σμύρνη αγαπημένη, πως η Ιωνία δεν υπάρχει πια και πως κανένας από τους ισχυρούς της γης δεν νοιάστηκε ή ανησύχησε ποτέ ή δεν ήπιε το ουίσκι του γιατί η Ιωνία χάθηκε.
Όπως δεν ανησύχησε κανένας ούτε διαταράχθηκε η άνετη ζωή των ισχυρών όταν κατελήφθη η Κύπρος το 1974 ούτε άπλωσε κανείς έστω και ένα χέρι βοήθειας.
Φαίνεται ίσως πως και πάλι λείπει ο Θεός στα ξένα.
Χαίρομαι που ο πρόεδρος Αναστασιάδης καταβάλλει μια τιτάνια προσπάθεια προτού είναι αργά.
