by Dimitris Kolovos, Senior student of linguistics at the Aristotle University of Thessaloniki
Special to the Hellenic News of America
Καλησπέρα σε όλους και σε όλες. Στη Θεσ/νίκη έπιασαν ήδη οι ζέστες και με την ευκαιρία είπα να πιω ένα καφεδάκι με ένα γνωστό μου. Πάνω στην κουβέντα, λοιπόν, διαπίστωσα πόσες ανακρίβειες “κυκλοφορούν” για την ελληνική γλώσσα και ότι οι περισσότερες έχουν εδραιωθεί ως αλήθειες, αν και στην πραγματικότητα είναι μύθοι. Με αφορμή τη συζήτηση αυτή και δεδομένου ότι το αντικείμενο των σπουδών μου είναι η μελέτη της γλώσσας, σκέφτηκα να καταθέσω κάποιες επιστημονικές θέσεις που καταρρίπτουν κάποιους από αυτούς τους μύθους. Έτσι, αποφάσισα να γράψω κάποια άρθρα και να τα μοιραστώ μαζί σας. Ας βαδίσουμε, λοιπόν, μαζί στο δρόμο της αλήθειας.
Αρχικά, ας μιλήσουμε για τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη γλώσσα. Συνήθως, όταν αναφερόμαστε σ’ αυτήν, το μυαλό των περισσότερων πηγαίνει στις λέξεις που έχει κάθε γλώσσα και, ανάλογα με το πόσες αριθμεί, τη χαρακτηρίζουμε πλούσια ή φτωχή. Τις περισσότερες φορές μάλιστα, προχωρούμε σε συγκρίσεις με άλλες γλώσσες και μία ανούσια προσπάθεια να βρούμε την “καλύτερη”. Το σημαντικότερο απ’ όλα είναι να καταλάβουμε πως η γλώσσα δεν αποτελείται αποκλειστικά από ένα σύνολο λέξεων, αλλά συμπεριλαμβάνει και έναν αριθμό κανόνων που την οργανώνουν σε διάφορα επίπεδα. Συνολικά, τους κανόνες αυτούς τους ονομάζουμε γραμματική.
Ακόμη και αν θέλαμε, όμως, να χρησιμοποιήσουμε ως κριτήριο τον αριθμό των λέξεων, θα βρισκόμασταν, ίσως, σε αμηχανία, όταν ακούγαμε πως το σύνολο των λέξεων μίας γλώσσας δεν είναι σταθερό ούτε αναλλοίωτο. Υπάρχουν ποικίλοι τρόποι πρόσθεσης λέξεων, ανάμεσα στους οποίους βρίσκεται και ο διαγλωσσικός δανεισμός . Η αρχαία ελληνική και η λατινική αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα διαδανεισμού λεξικών στοιχείων (π.χ. λεγεώνα, σπίτι, λατινικές λέξεις που πέρασαν στα ελληνικά), ενώ η νέα ελληνική δέχτηκε παλιότερα ισχυρές επιδράσεις από τα τουρκικά, με αποτέλεσμα να έχουν περάσει στα ελληνικά λέξεις όπως μουσακάς, πασάς, μπρίκι και μανάβης. Εμφανής είναι σήμερα και η επίδραση της αγγλικής στη νέα ελληνική, με την εισαγωγή λέξεων όπως μπαρ, μάνατζερ, ματς και γκουγκλάρω. Φυσικά, σχετικά με τα αγγλικά δεν έχετε παρά να σκεφτείτε κι εσείς οι ίδιοι παραδείγματα αγγλικών λέξεων που χρησιμοποιούμε στα ελληνικά ή ελληνικών λέξεων που χρησιμοποιούμε στα αγγλικά. Επίσης, αξιοσημείωτο είναι ότι μεγάλο μέρος του λεξιλογίου των αγγλικών, ελληνικών, γαλλικών, ισπανικών, γερμανικών και γενικά όλων των ευρωπαϊκών γλωσσών έχει εισαχθεί από άλλες γλώσσες. Ακόμη, αν εξετάσουμε την ελληνική γλώσσα στη διαχρονία της, θα δούμε ότι σε κάθε της περίοδο δέχτηκε πολλές επιδράσεις από άλλες γλώσσες. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποτελούν δάνεια που δέχτηκε ήδη η αρχαία ελληνική (α) από προελληνικές γλώσσες, όπως σάλπιγγα, σαγήνη (με αρχική σημασία: είδος διχτυού) και δάφνη, (β) από τα περσικά, όπως μάγος, παράδεισος (με αρχική σημασία: κήπος) και παρασάγγης και (γ) από διάφορες σημιτικές γλώσσες, όπως χρυσός και χιτών. Παρατηρούμε, επομένως, πως καμία λέξη δεν αποτελεί ιδιοκτησία μίας γλώσσας, καθώς άλλες ξεχνιούνται και περιπίπτουν σε αχρηστία και άλλες διαδίδονται παντού. Έτσι, ως κύρια αιτία υιοθέτησης ξενόγλωσσων όρων προβάλλει η ανάγκη να αποδώσουμε μία έννοια η οποία δεν υπάρχει στη γλώσσα μας.
Βέβαια, πολλοί ισχυρίζονται πως και η γραμματική της ελληνικής γλώσσας είναι πιο σύνθετη και πιο πλούσια από πολλές άλλες. Σίγουρα, η ελληνική έχει πλούσια κλιτική μορφολογία. Ωστόσο, αυτό δεν την καθιστά ανώτερη από άλλες γλώσσες. Πολλές γλώσσες της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας έχουν ιδιαίτερα σύνθετη μορφολογία, συχνά πιο σύνθετη της ελληνικής, π.χ. η ινδική.
Όπως τονίζει ο Φοίβος Παναγιωτίδης, αναπληρωτής καθηγητής στο τμήμα αγγλικών σπουδών στο πανεπιστήμιο της Κύπρου, “οι γλωσσολόγοι έχουν συμφωνήσει ότι όλα τα γραμματικά συστήματα διέπονται από κάποιες καθολικές αρχές, δηλαδή από γενικές δομικές αρχές και ότι διαφέρουν πολύ λιγότερο μεταξύ τους απ’ ότι θα νόμιζε κανείς’’. Η ύπαρξη των αρχών αυτών συνεπάγεται ότι δεν υπάρχουν γραμματικά περισσότερο ή λιγότερο σύνθετες γλώσσες, ούτε γλώσσες με “πλουσιότερα” ή “πληρέστερα” γραμματικά συστήματα από άλλες. Αξιοσημείωτο παράδειγμα αποτελεί μία γλώσσα των Αβορίγινων της Αυστραλίας ονομαζόμενη γουόλμπιρι. Η μορφολογία και η σύνταξη της έως ένα βαθμό τη φέρνουν πολύ κοντά σε κλασικές γλώσσες όπως η λατινική και η αρχαία ελληνική. Επομένως, εύλογα συμπεραίνει κανείς πως δεν υπάρχουν πιο “πολύπλοκες” ή “εκφραστικές” γλώσσες λόγω της γραμματικής τους δομής, μιας και μία γλώσσα που χρησιμοποιούνταν για εκατοντάδες χρόνια σε ποικίλες επιστήμες, στη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία, όπως η αρχαία ελληνική, έχει τόσες ομοιότητες στη δομή της με τη γλώσσα μίας κοινωνίας τροφοσυλλεκτών.
Συνοψίζοντας, η ελληνική γλώσσα είναι μια γλώσσα όπως κάθε άλλη, με τη δική της δομή και τους δικούς της κανόνες. Δεν είναι πιο πλούσια ή πιο φτωχή από άλλες. Δεν είναι καλύτερη ή χειρότερη από άλλες. Δεν είναι σταθερή και απαράλλαχτη. Αντίθετα, αλλάζει διαρκώς, και σε βάθος χρόνου και διατοπικά. Την ιστορία της καθώς και άλλα θέματα σχετικά με αυτή, όπως τη σχέση αρχαίας και νέας ελληνικής και τα greeklish θα τα συζητήσουμε στα επόμενα άρθρα.
Προτεινόμενα βιβλία
- Παναγιωτίδης Φ., 2013, Μίλα μου για γλώσσα: Μικρή εισαγωγή στη γλωσσολογία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σειρά «Προοπτικές», Κρήτη.
- Χάρης Γ. Η., 2001, Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα
- Χριστίδης Α.-Φ., 2005, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, σειρά «Αρχαιογλωσσία και Αρχαιογνωσία στη Μέση Εκπαίδευση» Ι, Θεσσαλονίκη
Special thanks to my professor G. Papanastassiou for his advice and suggestions
Dimitris Kolovos, Senior student of linguistics at the Aristotle University of Thessaloniki
Photo credit: Language Family Tree Illustration of the Indo-European and Uralic language families, adapted from an infographic page from the comic Stand Still. Stay Silent. Artist : Minna Sundberg
