«Ό άνθρωπος βλέπει, ακούει, μιλάει σωστά μόνο όταν ενδιαφέρεται για τη σύνδεση με το περιβάλλον, με τους άλλους ανθρώπους.»… και… «Ο άνθρωπος μαθαίνει πολύ περισσότερα απ’ όσα καταλαβαίνει.»,…ενώ…«Ο εγωιστής δεν ενδιαφέρεται ποτέ για τους συνανθρώπους του και παρ’ όλο που συναντάει τις περισσότερες δυσκολίες στη ζωή, κάνει το μεγαλύτερο κακό. Από τέτοιους ανθρώπους πηγάζουν όλες οι ατυχίες στη ζωή.»
Γράφει ο Γιάννης Γκλάβατος
Γνώρισε μια Ρωσίδα (Ραίσα Τιμοφέεβνα Έπαστάιν) φοιτήτρια στην Βιέννη. Την φλέρταρε με πάθος και επιμονή. Ήταν τόση η επιμονή του ώστε την ακολούθησε δύο φορές στην πατρίδα της. Στην οικογένεια του δεν γνωστοποίησε τίποτε. Έμαθαν τα νέα με το ακόλουθο τηλεγράφημα από την Ρωσία: « Νυμφευθείς επιστρέφω μετά συζύγου. Στοπ. Ανεύρετε οικίαν». Για την ιστορία αναφέρουμε ότι ο γάμος έγινε στα 1891. Στα νεανικά του χρόνια είχε εξαιρετική φωνή τενόρου. Φίλοι γνωστοί, συγγενείς τον προέτρεπαν να αφοσιωθεί στην όπερα εγκαταλείποντας την ιατρική. Όμως ενώ ήταν εραστής της μουσικής και ειδικότερα της όπερας της Βιέννης δίνοντας σε αυτήν τον ελεύθερο χρόνο του και δαπανώντας τα όποια έσοδα του περίσσευαν, μάλλον δεν θα μπορούσε να είναι κάτι άλλο εκτός από θεραπευτής ανθρώπων, γιατρός. Σε ηλικία δύο ετών, υποφέροντας από ραχιτισμό, θυμάται τον εαυτό του μέσα στις φασκιές καθισμένο σε ένα πάγκο απέναντι από τον υγιή πρεσβύτερο αδελφό του ο οποίος έτρεχε και έπαιζε χωρίς ειδική προσπάθεια. Στα τέσσερά του τον θάνατο του μικρότερου αδελφού του σε κλίνη δίπλα στην δική του. Στην ηλικία των πέντε, άρρωστος από πνευμονία ακούει τον θεράποντα γιατρό του να αποφαίνεται πως δεν υπήρχε καμιά ελπίδα να συνεχίσει την ζωή του. Ο δάσκαλος του στο σχολείο, την εποχή που ο μαθητής Άντλερ δεν εστιαζόταν στα μαθήματα του και έχοντας, την συγκεκριμένη χρονική περίοδο, πλήρη αποτυχία στα μαθηματικά, ούτε λίγο ούτε πολύ συμβούλεψε τον πατέρα του να τον κάνει υποδηματοποιό, προφανώς πιστεύοντας ότι δύσκολα ο μαθητής αυτός θα τελείωνε το σχολείο. Ο πατέρας του γέλασε, απορρίπτοντας με μιας την εκτίμηση του εκπαιδευτικού. Αυτή η στήριξη έκανε τον μελλοντικό ψυχοθεραπευτή πρώτο μαθητή και προφανέστατα άσκησε επίδραση στο έργο του. Ένα άλλο σχολικό συμβάν: σε μεγαλύτερη ηλικία καθυστερώντας στην προσέλευση στην τάξη, ο δάσκαλος θέλησε να μάθει τον λόγο της αργοπορίας του. Ακολούθησε ο παρακάτω διάλογος:
- Ο δρόμος γλιστρούσε τόσο πολύ που έκανα δύο βήματα πίσω και ένα μπροστά.
- Τότε πως κατάφερες και ήλθες ως εδώ;
- Έκαμα στροφή και το ’βαλα για το σπίτι.
Τα ανέκδοτα έλεγε, ήταν το καλλίτερο είδος συζητήσεως. Προσφέρουν ψυχαγωγία χωρίς να κάνουν κακό. Συχνά αρεσκόταν να διακόπτει μια δύσκολη με ένταση συζήτηση ή μια επικεντρωμένη στο πρόσωπο του επίθεση χρησιμοποιώντας αυτή την μέθοδο. Βέβαια μόνο μέσα στο ιατρείο και εφόσον οι εξειδικευμένες ανάγκες του ασθενή επέβαλλαν ένα τέτοιο τρόπο, ώστε να αποφορτισθεί το κλίμα και να αισθανθεί πιο άνετα ο θεραπευόμενος.
Ο ιδρυτής της ατομικής ψυχολογίας ήρθε στην ζωή σε προάστιο της Βιέννης και υπήρξε το δεύτερο από τα έξη παιδιά της οικογένειας.
Γεννήθηκε στις 7 Φεβρουαρίου* του 1870. Τρίτος ανάμεσα σε επτά αδέλφια. Ο πατέρας του ήταν έμπορος μετανάστης από την Ουγγαρία.. Σπούδασε στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Στις αρχές της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας άσκησε την ιατρική ως οφθαλμίατρος.
Η γνωριμία με τον Φρόυντ έγινε εξ αφορμής άρθρου με θετικά σχόλια που έγραψε ο Άλφρεντ ΄Αντλερ, υπερασπιζόμενος στην ουσία το πόνημα του Φρόιντ «Η ερμηνεία των ονείρων». Ας σημειωθεί ότι το βιβλίο του Φρόιντ είχε δεχθεί από τον τύπο αυστηρή κριτική που έφτανε και μέχρι τα ειρωνικά σχόλια. Με πρόσκληση του Φρόυντ λοιπόν συμμετέχει στον ψυχαναλυτικό κύκλο συζητήσεων(Ψυχαναλυτική Εταιρεία της Βιέννης (Vienna Psychoanalytic Society). που είχε δημιουργήσει ο θεμελιωτής της ψυχανάλυσης επί εννέα συναπτά έτη, δηλαδή από το 1902 ως το 1911. Αν και πρόεδρος ο Άντλερ, όπως αναφέρεται σε σχόλια ειδικών επί του θέματος, ποτέ δεν πρέπει να θεώρησε τον εαυτό ως μαθητή του Φρόυντ. Γεγονός είναι ότι πριν ακόμη συναναστραφεί με τον Φρόυντ είχε διατυπώσει δύο βασικά σημεία που έρχονταν σε αντίθεση: α. ότι κάθε άτομο επηρεάζεται και διαμορφώνεται δια μέσου του κοινωνικού του περιβάλλοντος και β. το σώμα και η ψυχή ενυπάρχουν σε αλληλένδετη εξάρτηση..
Απόλυτη συμφωνία μεταξύ τους, σε επιστημονικό πεδίο εννοείται, δεν υπήρξε ποτέ. Εξάλλου από το 1907, με την δημοσίευση της εργασία του με τίτλο : «Οι οργανικές μειονεξίες και οι ψυχολογικές τους επιπτώσεις», εκδηλώθηκε και «τυπωμένη» η διαφορά απόψεων. Βέβαια, ο επηρεασμός του Φρόυντ αντανακλάται στο έργο του Άντλερ, ο οποίος διαφοροποιήθηκε. Την αποχώρηση του από τον κύκλο του Φρόυντ ακολουθούν 9 από τα 23 μέλη.
Το έτος της αποχώρησής του δημιουργεί δική του ομάδα με το όνομα «Εταιρία Ελεύθερης Ψυχανάλυσης». Παράλληλα εκδίδει επιστημονικό περιοδικό με τον ίδιο τίτλο. Η ατομική ψυχολογία, η ψυχολογία του εγώ, κάνει τα πρώτα βήματα της. Η ψυχολογία που αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο ως προσωπικότητα ενιαία αδιαίρετη και αναζητεί μεθόδους τρόπους και οδούς που θα επιτρέψουν στον άνθρωπο να έχει τον συνειδητό έλεγχο στην ζωή του. Ο Άντλερ , πιστεύεται και θεωρείται, ότι έδωσε μια ξεχωριστή, εντελώς διαφορετική διάσταση στην ψυχοθεραπεία και στον τρόπο που ως τότε αυτή εξασκείτο.
Βίνσεντ Βαν Γκόγκ «Ψυχανάλυση»
Ξέφυγε από την προσήλωση στο παρελθόν και την έρευνα του υποσυνείδητου. Πίστευε ότι η μεθοδολογία της ψυχικής ίασης θα έπρεπε να εστιαστεί στον κοινωνικό παράγοντα και στην αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.
Η υπευθυνότητα του ανθρώπου, η προσωπική απόφαση και επιλογή από τον ίδιο του τρόπου με τον οποίο θα οικοδομήσει την υπόσταση του και, σε λιγότερο βαθμό οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, ήταν μια τις κύριες θέσεις διαφωνίας με τον Φρόυντ. Αναγνώριζε το «πριν» αλλά βαρύνουσα σημασία έδινε στο «τώρα». Πίστευε ότι ο κάθε πρόσωπο είναι ο «ποιητής» και το «ποίημα» της ίδιας του της ζωής. Το εξέφρασε συγκεκριμένα: «Το τι είμαστε όταν γεννιόμαστε δεν είναι τόσο σημαντικό, όσο το τι κάνουμε με τις ικανότητές που διαθέτουμε».
Για τον Άντλερ τα κίνητρα που κάνουν τον άνθρωπο να ανελίσσεται είναι η προσπάθεια για διάκριση(θα λέγαμε η εκ φύσεως τάση, ορμή για άνοδο) και το κοινωνικό ενδιαφέρον και όχι η προσπάθεια προς επίτευξη ηδονής όπως θεωρούσε ο Φρόυντ. Στην άποψη του τελευταίου ότι τα σεξουαλικά απωθημένα επηρεάζουν και ορίζουν την κοινωνική συμπεριφορά ο Άντλερ ήταν διαμετρικά αντίθετος λέγοντας πως η θέση στην κοινωνία και το κατά πόσο αισθάνεται κανείς αναγνωρισμένος κοινωνικά, διαμορφώνουν την σεξουαλική του στάση.
Πίστευε ότι τα πρωτογενή ένστικτα του ανθρώπου είναι κίνητρα επίτευξης ανωτερότητας. Ο κάθε άνθρωπος, στο περιβάλλον του, ανταγωνιζόμενους τους άλλους προσπαθεί να επιτύχει, επιδιώκοντας την ανωτερότητα σε σχέση με αυτούς. Δεν σημαίνει όμως, ότι η επίτευξη της ανωτερότητας «παράγει» αδιαφορία για τους άλλους. Αλλά ακριβώς το αντίθετο. Για να επιβεβαιωθεί η ανωτερότητα προϋποθέτει την ιδιότητα του να είναι κάποιος ενεργό μέλος μιας ομάδος, μίας μικρής ή μεγάλης κοινωνίας. Άρα στον καθένα εκ των προτέρων ενυπάρχει το κοινωνικό ενδιαφέρον.
Επίσης ο Άντλερ έθεσε πρώτος και την ανάγκη ενίσχυσης του Εγώ, των ικανοτήτων του Εγώ και της ψυχολογικής υποστήριξης. έχοντας πίστη στην συνειδητή λήψη αποφάσεων εκ μέρους του ατόμου. Η θέση του ήταν πως κάθε προσωπικότητα συνειδητά ξέρει την ενέργεια ή τις ενέργειες που πρέπει να κάνει και τον τρόπο με τον οποίο θα ξεπεράσει τις ενδότερες συγκρούσεις του, άσχετα αν κάποιες φορές δεν έχει τα εφόδια, τις γνώσεις και τις πρακτικές για να υλοποιήσει τις ενέργειες αυτές. Πιο απλά θα λέγαμε πως η πεποίθηση του ήταν ότι κάθε άτομο πραγματοποιεί αγώνα για την εξέλιξή του, με τον δική του ιδιάζουσα και προσωπική μεθοδολογία(η οποία άπτεται του χαρακτήρα και της ιδιομορφίας του) σκοπεύοντας στην ανωτερότητα του σε σχέση με τον εαυτό του και ίσως όχι πάντα σε σχέση με τους άλλους. Δηλαδή κάθε προσωπικότητα έχει την δυνατότητα να σχεδιάζει τον δικό της δρόμο στην ζωή υπερνικώντας ένστικτα, περιβάλλον και εμπειρίες του παρελθόντος. Διαφοροποιούσε τον καλά προσαρμοσμένο πρόσωπο από το δυσπροσάρμοστο, το οποίο κατά κανόνα επικεντρώνεται σε καθαρά εγωιστικούς και εγωκεντρικούς στόχους επιλέγοντας μεθόδους καταστροφικές για το ίδιο και για την κοινότητα. Εξαιρετικά εύγλωττος έλεγε:: «Η ζωή είναι ένας διαρκής αγώνας για νέες κατακτήσεις συμβολικών βουνοκορφών. Κάθε κατάκτηση χάνει την αίγλη της και οδηγεί στην επόμενη πιο ψηλή κορυφή και στην πιο απαιτητική αποστολή. Η ανωτερότητα επιτυγχάνεται όχι με τίτλους και εξουσία, ούτε σε σχέση με τους άλλους, αλλά σε σύγκριση με το εαυτό μας».
Στην διατύπωση της θεωρίας του, περί κοινωνικού ενδιαφέροντος εστιάστηκε στην κοινωνικοποίηση και σε πλήρη αντιδιαστολή με τον Φρόυντ ο οποίος διερευνούσε μόνο τις σχέσεις με τους γονείς, διερεύνησε τις σχέσεις συνεργασίας ή ανταγωνισμού ανάμεσα στα αδέλφια, όπως και την ψυχολογική εξέλιξη κάθε παιδιού στην οικογένεια σε σχέση με την θέση του και την σειρά γέννησης, εκφράζοντας την άποψη ότι σε πλείστες των περιπτώσεων είναι εκείνες που δημιουργούν τα συμπλέγματα κατωτερότητας ή ανωτερότητας, τα οποία αναπαράγονται κατόπιν στον βίο του καθενός. Από την έρευνά του φαίνεται ότι τα πρώτα κατά γέννηση παιδιά στην οικογένεια συχνότατα δημιουργούν σχέσεις μόνιμες με πρόσωπα που στην οικογένεια τους δεν ήταν πρώτα και αντίστροφα.
Τα διάφορα συμπλέγματα κατωτερότητας τα θεωρούσε σαν κινητήρια ώθηση που παροτρύνει παρακινεί τον άνθρωπο να ανελιχθεί από μία κατάσταση όπου αισθάνεται μειονεκτικά σε μια ανώτερη βαθμίδα, βαθμίδα η οποία είναι και αιτία καλυτέρευσης, ανάπτυξης, προαγωγής, ακμής.
Βασικό μέλημα του Άντλερ που άσκησε ψυχοθεραπεία σχεδόν από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο είναι η ίαση, η γιατρειά της νεύρωσης. Μια ερμηνεία που έδωσε αποτιμώντας την διαφορά της νεύρωσης από την ψύχωση είναι η εξής: Ο νευρωτικός επινοεί τον δικό του κόσμο. Μπορεί να ζει σε αυτόν ή όχι αναλόγως την επιλογή που θα κάνει και την προτίμηση του. Έχει βάσιμες υποψίες ότι ο κόσμος του δεν είναι πραγματικός. Ο ψυχωτικός όμως είναι αναγκασμένος να ζει στον φανταστικό του κόσμο και δεν αναρωτιέται, διότι δεν έχει αμφιβολίες, αν είναι φανταστικός ή όχι.
Η ψυχοθεραπεία έγκειται στην εξασθένηση ή και εξαφάνιση του αισθήματος κατωτερότητας και στην αλλαγή του «τότε», με το «τώρα» δηλαδή μια καινούργια θεώρηση, στάση και δράση του βίου με σκοπό και ουσία, ο οποίος θα είναι πλήρης κοινωνικού ενδιαφέροντος, με βάση πάντα τις ατομικές του ιδιαιτερότητες.
Ευνόητο είναι πως μέσα στις λίγες γραμμές αυτού του άρθρου, δεν μπορούμε να υπεισέλθουμε σε λεπτομερειακές αναλύσεις**.
Με βάση την θεωρία του, ύστερα από τον πόλεμο(το 1915 είναι ήδη υφηγητής του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου της Βιέννης) ίδρυσε την πρώτη κλινική του, με στόχο την καθοδήγηση των παιδιών με συνεργασία της σχολικής εφορίας της Βιέννης. Τριάντα κλινικές βρισκόταν σε λειτουργία το 1934, όταν η κυβέρνηση, η φασιστική κυβέρνηση, τις έκλεισε. Το 1935 εγκατέλειψε την Βιέννη. Αργότερα εγκαταστάθηκε στην Νέα Υόρκη , δεχόμενος ασθενείς και δίδασκε ιατρική ψυχολογία σε κολλέγιο της Νέας Υόρκης (Long Island College of Medicine). Η θεωρία του είχε μεγάλη απήχηση στην Αμερική και έργα του σημείωσαν μεγάλη εκδοτική επιτυχία.
Για το έργο που άφησε πίσω του ο Άντλερ και πόσο σημαντικό είναι αυτό θα δώσουμε τον λόγο στον κ. Βασίλη Σιωμόπουλο***: «(…)Φαίνεται ότι είναι η μοίρα του Άντλερ να γονιμοποιεί με τις ιδέες του το έργο άλλων χωρίς να λαβαίνει τη δέουσα αναγνώριση. Επιδράσεις από τον Άντλερ έχουν δεχθεί, σε καμία ή λίγη αναγνώριση του έργου του, οι περισσότερες από τις μεγάλες σχολές ψυχολογίας του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα: ψυχολογία τού Εγώ, κοινωνική ψυχολογία, νεοφροϋδικές σχολές, υπαρξιακή ψυχολογία. Αυτή τουλάχιστον είναι η εκτίμηση όχι μόνο των οπαδών του Αντλερ αλλά και ιστορικών της ψυχανάλυσης, όπως ο Henri F. Ellenberger, μολονότι άλλοι θεωρούν τις επιδράσεις αυτές, που είναι αναμφισβήτητες, μάλλον περιφερειακές και περιορισμένης σημασίας.(..) Το ‘αίσθημα της κοινότητας’, για τον Άντλερ, είναι το βαρόμετρο της ψυχικής υγείας. Το ψυχικά υγιές άτομο εναρμονίζει τους προσωπικούς στόχους του με το καλό της κοινότητας. Εγκληματική συμπεριφορά, αλκοολισμός, νευρωσικές και ακόμη ψυχωσικές διαταραχές προκύπτουν όταν το άτομο ορθώνει τα αισθήματα υπεροχής του πάνω από τις αξίες και το καλό της κοινότητας(…) στην έννοια της κοινότητας του Άντλερ, που είναι τόσο ευρεία ώστε να αγκαλιάζει ολόκληρη την ανθρωπότητα και έχει τη δύναμη, κατά τον Άντλερ, να λειτουργεί ως αντίδοτο στα συλλογικά συμπλέγματα κατωτερότητας και υπεροχής που μαστίζουν τα έθνη ιδεώδες, ίσως ουτοπικό που καθιστά τη σκέψη του Αντλερ ιδιαίτερα επίκαιρη για την εποχή μας.».
Πέθανε στα 1937 στην Σκωτία όπου είχε μεταβεί για διαλέξεις.
Ό Άντλερ εραστής της μουσικής και της όπερας, τιμήθηκε μουσικά από τον Ρίτσαρντ Στόκερ διδάσκοντα στο παρελθόν σύνθεση στην Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου με μια σύνθεση στην μνήμη του με όνομα: Κουαρτέτο Εγχόρδων, αριθμός 8 (Αντλεριανό) Έργο 36.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
* Αναφέρεται και η 1η Φεβρουαρίου ως ημερομηνία γέννησης του, ενώ υπάρχει και μνεία ότι ήταν το δεύτερο από τα έξη παιδιά
**Στα συγγράμματα του «Το νόημα της ζωής» και «Η γνώση της ζωής» αναφέρεται διεξοδικά στις βασικές θέσεις του ως προς την ατομική ψυχολογία, ενώ αποτυπώνεται η βαθύτερη φιλοσοφική του υπόσταση στον τρόπο που ερμηνεύει τον κόσμο και την ζωή.
***Ο κ. Βασίλης Σιωμόπουλος είναι καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Illinois στο Σικάγο. Το κείμενο που παρετέθει είναι απόσπασμα από άρθρο του στην Εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ».
