«Προοπτικές δράσεων που μπορούν να υλοποιηθούν στο άμεσο μέλλον, μέσα από την πολύτιμη εμπειρία που παρέχει η μελέτη του ιστορικού παρελθόντος».
«Όλβιος όστις της ιστορίας έσχεν μάθησιν”, δηλ. ευτυχισμένος αυτός που έχει γνώση της Ιστορίας κατά τον μεγάλο τραγικό ποιητή Ευριπίδη.
Η γνώση του ιστορικού παρελθόντος παράγει ιδέες και συντελεί στη σχεδίαση του μέλλοντος, χωρίς τις αγωνίες και τους φόβους που η αβεβαιότητά του ορθώνει.
Καθοδηγούμενος από αυτή τη βασική αρχή θα επικεντρώσω την σύντομη εισήγησή μου σε παρεμβάσεις που κατά το παρελθόν ο Δήμος Καλυμνίων υλοποίησε στη Ψέριμο ως Δημογεροντία Καλύμνου, κατά τα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα.
Επέλεξα αυτή την χρονική περίοδο διότι η Κάλυμνος έφτασε σε υψηλό επίπεδο οικονομικής, πνευματικής και πληθυσμιακής ακμής, λόγω της ραγδαίας ανάπτυξης της σπογγαλιείας. Είναι μια περίοδος αυτοδιοίκησης, ενώ συνάμα το ιστορικό υλικό των Αρχείων της Δημογεροντίας μάς δίδει άφθονες πληροφορίες για την Ψέριμο.
Μέσα από την παρουσίαση των πρωτοβουλιών και των δράσεων της Δημογεροντίας θα αντλήσουμε ιδέες που μπορούν να αναπτυχθούν σήμερα, ώστε να επιτύχουμε αειφόρο και αυτόνομη ανάπτυξη σε μικρά νησιά της ελληνικής παραμεθορίου, να αναγεννήσουμε μικρές τοπικές κοινότητες με σεβασμό προς την ταυτότητά τους και προς το ιδιαίτερης ομορφιάς φυσικό περιβάλλον τους.
Η Ψέριμος από τα αρχαία χρόνια συνδέεται με τη γειτονική της Κάλυμνο. Ο Όμηρος αναφέρει στον περίφημο Κατάλογο των Νεών(πλοίων) στο Γ της Ιλιάδας «τας Καλύδνας νήσους», μία εκ των οποίων είναι η Ψέριμος. Ο Άγγλος αρχαιολόγος Patton είδε το 1888 επιγραφή στην Ψέριμο «εν κά(η)ποις εν Ψηρίμω”. Σε πολλά ψηφίσματα του σύμπαντος Δήμου Καλυμνίων ταυτίζεται με τον δήμο «Περαιωτών”, δηλ. η στεριά απέναντι. Ο Ρωμαίος περιηγητής Πλίνιος διασώζει το ελληνικό της όνομα Pserema. Αργότερα αναφέρεται και ως Κάπαρη, εκ του ομώνυμου αρωματικού φυτού.
Στις αρχές του 20ου αιώνα ένας Καλύμνιος Καθηγητής, ο Διονύσιος Ρεΐσης, γράφει μια όμορφη περιγραφή της Ψερίμου στη Γεωγραφία της Νήσου Καλύμνου προς χρήσιν των μαθητών. Γλαφυρά περιγράφει: «Το έδαφος αυτής πλην ολιγίστου εις το νοτιοανατολικόν το υπόλοιπον είναι καταλληλότατον προς γεωργίαν και το νότιον μέρος εις το βάθος ενός μικρού λιμένος παρά την αμμώδη παραλίαν ευρίσκεται το χωρίον το ονομαζόμενον Αυλάκια, το οποίον αριθμεί άνω των είκοσι οικιών. Εις μικράν απόστασιν από την παραλίαν είναι το Μετόχιον ή ο Ναός της Παναγίας της Ψεριμιωτίσσης. Οι κάτοικοι της Ψερίμου είναι περί τους εξήκοντα ποιμένες και τινές γεωργοί. Η Ψέριμος φαίνεται ότι ήτο δαψιλή εις δένδρα, ιδίως από αγριελαίας και κερατέας, αλλ’ επειδή εκ μέρους μεν της εκάστοτε δημοτικής αρχής υπάρχει αφροντισία , ο δε Καλύμνιος εννοεί όπου δήποτε διαβή ν’αφήση τα ίχνη της διαβάσεώς του, σχεδόν απεγυμνώθη και θ’απογυμνωθή τελείως, εάν η Δημαρχία δεν λάβη, έστω και αργά, πρόνοιαν περί τούτου. Η Ψέριμος ως και όλα εν γένει τα περί την Κάλυμνον νησύδρια ανήκουσιν εις τον δήμον, όστις τα ενοικιάζει κατά μεν την σποράν εις γεωργούς, κατά δε τον άλλον χρόνον εις ποιμένας”.
Το απόσπασμα αυτό αναφέρει κάποια από τα προβλήματα της Ψερίμου, τα οποία με παρεμβάσεις της προσπάθησε να επιλύσει η Δημογεροντία Καλύμνου.
Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα ο λαός της Καλύμνου εκδίδει, κυρώνει και δημοσιεύει τον Κανονισμό της Δημογεροντίας Καλύμνου, έναν καταστατικό χάρτη μιας πλήρως αυτοδιοικούμενης ευνομούμενης κοινότητας με πρωτοποριακά συστήματα δημόσιας παιδείας και υγειονομικής περίθαλψης, την οργάνωση των οποίων θα ζήλευαν προηγμένα κράτη, ακόμα και σήμερα. Ο Κανονισμός της Δημογεροντίας στηριγμένος στις αρχές της άμεσης δημοκρατίας και της λαϊκής κυριαρχίας, με ύφος απλό, χωρίς τις δυσνόητες νομικές φόρμες, οργάνωσε τη ζωή των προγόνων μας με γνώμονα την αλληλεγγύη των κοινωνικών ομάδων και τη διαφύλαξη των παραδοσιακών προνομίων που επέτρεπαν τη διατήρηση της ελληνορθόδοξης ταυτότητας σ’ ένα περιβάλλον αυξανόμενου τουρκικού εθνικισμού.
Από την έρευνα στα Αρχεία της Δημογεροντίας της Καλύμνου ενδεικτικά επέλεξα έγγραφα από μια περίοδο πενήντα χρόνων, 1886 έως και 1936(ύστερη Τουρκοκρατία-Ιταλοκρατία), που επιβεβαιώνουν το ενδιαφέρον των Δημοτικών Αρχών για την επίλυση των προβλημάτων του μικρού νησιού.
Επιγραμματικά αναφέρω το συνεχές ενδιαφέρον για την μετάβαση ιατρών, την ενοικίαση χώρου για σχολείο, τη λειτουργία κεραμοποιείων στις θέσεις Γραφιώτισσα και Τάφος για την εκμετάλλευση του εξαιρετικής ποιότητας άργιλου-πορσελάνης, που εξαγόταν και στη γειτονική Σάμο, την κατασκευή καμινιών και ασβεστοκαμινιών, τον διορισμό επιστάτη- επόπτη της δημόσιας τάξης, τη φύλαξη του νησιού από προσεγγίσεις πλοίων, την άδεια προσέγγισης πλοίων, την περιτοίχιση της Μονής της Παναγίας, την επισκευή μαγγάνου στο περιβόλι της Παναγίας, την απαγόρευση της υλοτομίας, την ενοικίαση της νήσου για σπορά και για βόσκηση, την ενοικίαση των κάβων Βασιλική και Ρούσσα, τον διορισμό αγροφύλακα, την απαγόρευση βόσκησης χονδρών ζώων, την προστασία των σπαρτών, την είσπραξη δεκάτης των γεννημάτων, την καταγραφή ζώων, την απογραφή του πληθυσμού.
Είναι προφανές το ενδιαφέρον των Δημογερόντων για την εύρυθμη λειτουργία της μικρής κοινότητας, για την εξασφάλιση της παραμονής των οικογενειών με την παροχή στοιχειώδους εκπαίδευσης και δημόσιας περίθαλψης ή για τη διευκόλυνση της συγκοινωνίας. Η Δημογεροντία φροντίζει να ενοικιάζει οικία (οικία Χριστίνη) για τη λειτουργία Δημοτικής Σχολής και διορίζει διδάσκαλο. Μπορούμε λοιπόν, να αντιληφθούμε την σπουδαιότητα της πρωτοβουλίας του IHA για την ανακαίνιση του Δημοτικού Σχολείου Ψερίμου -που είχαμε τη χαρά και την τιμή να εγκαινιάσουμε μαζί με τον κύριο Πρόεδρο- και την στελέχωσή του με εκπαιδευτικό προσωπικό, ώστε να καταστεί πιο εύκολη η παραμονή των νέων οικογενειών στο νησί.
Η Δημογεροντία μεριμνούσε δημοτικός ιατρός να καταφθάνει στο νησί, όποτε οι ανάγκες το υπαγόρευαν, όπως για εμβολιασμούς ή για την λήψη προληπτικών μέτρων, ώστε να υπάρξει καραντίνα σε περιόδους επιδημιών, όπως ευλογιάς, δάγκειου πυρετού ή χολέρας, που συχνά ξεσπούσαν στα μικρασιατικά παράλια, ιδιαίτερα στην πυκνοκατοικημένη περιοχή της Σμύρνης, που ήταν το μεγαλύτερο αστικό κέντρο κοντά στα νησιά μας.
Σήμερα, της ίδιας σπουδαιότητας σημασία με τη λειτουργία του σχολείου της Ψερίμου έχει η στελέχωση του Δημοτικού Ιατρείου με ιατρό και με σύγχρονα μέσα τηλεϊατρικής. Η πολιτική των κινήτρων είναι η μόνη αντισταθμιστική πολιτική απέναντι στην εγκατάλειψη της παραμεθορίου, ώστε να αντιστραφεί η φθήνουσα πορεία. Ο Δήμος Καλυμνίων με το μεγαλύτερο ποσοστό πολύτεκνων και τρίτεκνων οικογενειών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αναλογικά με τον πληθυσμό, αποτελεί ένα ελπιδοφόρο μήνυμα, που δεν μπορεί να αφήνει αδιάφορη την Πολιτεία, η οποία δείχνει να κατανοεί την σημασία του δημογραφικού προβλήματος για την ίδια την ύπαρξη του Έθνους.
Το συνεχές ενδιαφέρον για την καλλιέργεια της γης, η χρήση της παραδοσιακής διπλοσποράς, η προστασία των σπαρτών και των καρποφόρων δέντρων, όπως ελιές, αμυγδαλιές, χαρουπιές και συκιές, από την υπερβόσκηση ή την ανεξέλεγκτη υλοτομία, ο διορισμός αγροφύλακα, οι ενοικιάσεις της γης αναλόγως την εποχή σε γεωργούς ή βοσκούς, αποδεικνύουν το ενδιαφέρον των Δημοτικών Αρχών για την οικονομική ευρωστία του νησιού. Η γη ανήκει στον Δήμο και εκείνος φροντίζει μέσω των ενοικιάσεων, των φόρων επί της παραγωγής ή της δεκάτης επί των γεννημάτων, να εισπράττει έσοδα, απαραίτητα για τη δική του λειτουργία, την πληρωμή των μισθών των εκπαιδευτικών, των δημοτικών ιατρών, των άλλων δημοτικών υπαλλήλων, την παροχή κοινωφελών υπηρεσιών ή την κατασκευή έργων.
Επομένως, στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η κατασκευή έργων για την εκμετάλλευση του αργίλου, για την εξαγωγή του, για την κεραμοποιία με την κατασκευή εξαιρετικών κεραμικών. Επρόκειτο για μια παραδοσιακή δραστηριότητα που ατόνισε και εγκαταλείφθηκε συμβάλλοντας και αυτή στην εγκατάλειψη του νησιού από τον πληθυσμό του. Ωστόσο, η Δημογεροντία θεωρούσε αυτή την οικονομική δραστηριότητα μείζονος σημασίας και επέλεξε στα 1864 πληρεξούσιο για να διαπραγματευτεί στην Σάμο τους όρους εξαγωγής της πορσελάνης που οι Σαμιώτες έπαιρναν από την Ψέριμο και ταυτόχρονα απέστειλε έγγραφα προς τον Ηγεμόνα και τη Βουλή της Αυτόνομης Πολιτείας της Σάμου, θεωρώντας το θέμα εξαιρετικά σοβαρό.
Η κατασκευή κοινωφελών έργων αποτελεί άλλη μια πτυχή του ενδιαφέροντος της Δημογεροντίας. Οι κάβοι ενοικιάζονται, το μάγγανο στο περιβόλι της Παναγιάς επιδιορθώνεται για να είναι εύκολη η άρδευση, το ίδιο το περιβόλι περιτοιχίζεται με δαπάνες της Δημογεροντίας.
Στη σύγχρονη εποχή η κατασκευή υποδομών, όπως η αναβάθμιση του λιμανιού, η διευθέτηση του προβλήματος του χειμάρρου, η αυτόνομη ενεργειακή κάλυψη με φιλικές προς το περιβάλλον δράσεις, η αξιοποίηση των μαγευτικών περιπατητικών διαδρομών, ο σεβασμός προς το οικιστικό και φυσικό περιβάλλον, η ανάδειξη μνημείων αρχαιολογικής σημασίας, η ανάδειξη των σπηλαίων, η διαχείριση του προβλήματος των απορριμμάτων, η ποσότητα του νερού, η παραγωγή και μεταποίηση ειδών λαϊκής τέχνης, αποτελούν δράσεις που απασχολούν τον σχεδιασμό της Δημοτικής Αρχής για την τουριστική ανάδειξη της Ψερίμου και την προσέλκυση επενδύσεων που θα διευκολύνουν την ανάπτυξη του νησιού και την οικονομική του ευρωστία.
Ο στόχος της σημερινής μου εισήγησης στο 1ο Διεθνές Συνέδριο για τα έξυπνα νησιά , που είχα την τιμή ως Δήμαρχος του ακριτικού αυτού νησιού να φιλοξενήσουμε εδώ στην Ψέριμο, ήταν να παρουσιάσω προοπτικές δράσεων που μπορούν να υλοποιηθούν στο άμεσο μέλλον, μέσα από την πολύτιμη εμπειρία που παρέχει η μελέτη του ιστορικού παρελθόντος. Συναισθάνομαι την κληρονομιά που οι πρόγονοί μας κληροδότησαν στη δική μας γενιά. Πρωτοπόροι στα θέματα της Αυτοδιοίκησης άφησαν στις πλάτες μας βαριές και πολύτιμες παρακαταθήκες, τις οποίες χρέος και καθήκον ιερό είναι να τιμήσουμε. Η ανάδειξη της Ψερίμου σε “έξυπνο” νησί, δηλαδή σε τόπο αειφόρου ανάπτυξης αποτελεί ένα στοίχημα, το οποίο Πολιτεία, Περιφέρεια , Δήμος και ιδιωτική πρωτοβουλία, πρέπει να κερδίσουμε. Είναι ανάγκη εθνική να μην αποτύχουμε. Και δεν θα αποτύχουμε.
Κάλυμος 04/09/2024
Ο Δήμαρχος Καλυμνίων
Μαστροκούκος Ιωάννης
