Γράφει ο Ανδρέας Θεοφάνους*
Όπως έχει κατ’ επανάληψιν σημειωθεί, το πολιτικό σύστημα αντιμετωπίζει μια μεγάλη κρίση. Ταυτόχρονα διαφαίνεται ότι τα παραδοσιακά κόμματα, περιλαμβανομένου και του ΑΚΕΛ, δεν είναι σε θέση να διαχειριστούν με επιτυχία τις ποικιλόμορφες προκλήσεις. Αυτό οδηγεί τους πολίτες στην απαξίωση και αρκετές φορές σε πιο ριζοσπαστικές επιλογές. Στο κείμενο αυτό επεξηγούνται συνοπτικά οι λόγοι της σταδιακής συρρίκνωσης του ΑΚΕΛ καθώς και οι πιθανές επιλογές για το μέλλον.
Τους πολίτες στην Κύπρο (αλλά και σε πολλές άλλες χώρες) απασχολούν τα κοινωνικοοικονομικά ζητήματα, το μεταναστευτικό και τα θέματα ταυτότητας. Στην ιδιαίτερη περίπτωση της χώρας μας, το Κυπριακό παραμένει ψηλά στις προτεραιότητες των πολιτών, καθώς αποτελεί ένα υπαρξιακό ζήτημα. Είναι σημαντικό να αξιολογήσουμε επιλεκτικά και κριτικά τις τοποθετήσεις του ΑΚΕΛ για όλα αυτά τα ζητήματα.
Η διακυβέρνηση Χριστόφια είναι νωπή στην ιστορική μνήμη. Το τι έλαβε χώρα αναπόφευκτα έχει επηρεάσει την περαιτέρω πορεία του κόμματος. Ο ΓΓ του ΑΚΕΛ κέρδισε τις προεδρικές εκλογές το 2008, λίγες βδομάδες μετά την υιοθέτηση του ευρώ. Είχε προηγηθεί μια επιτυχής διακυβέρνηση του Τάσσου Παπαδόπουλου με τη στήριξη του ΑΚΕΛ. Στις συγκεκριμένες εκλογές το κόμμα της Αριστεράς επέλεξε την αμφισβήτηση του Τάσσου Παπαδόπουλου και την αυτόνομη κάθοδο στις εκλογές με υποψήφιο τον Δημήτρη Χριστόφια. Το ΑΚΕΛ κέρδισε τις εκλογές όμως η νίκη απεδείχθη πύρρειος.
Σημειώνεται ότι ο Δημήτρης Χριστόφιας, η κυβέρνησή του αλλά και το ευρύτερο πολιτικοοικονομικό κοινωνικό οικοδόμημα, δεν κατανόησαν επαρκώς τα χαρακτηριστικά της νέας εποχής στην οποία είχε εισέλθει η Κύπρος. Ούτε και την αρχιτεκτονική της Ευρωζώνης ούτε και τις αδυναμίες της. Έτσι, όταν η μεγάλη κρίση στις ΗΠΑ επεκτάθηκε στην Ευρώπη, ο Πρόεδρος Χριστόφιας, καθώς και υψηλοί αξιωματούχοι της κυβέρνησης δήλωναν ότι «η Κύπρος θα παραμείνει αλώβητη». Η κρίση όμως εμβαθυνόταν.
Στις 11 Ιουλίου το 2011 καταστράφηκε ο ηλεκτροπαραγωγικός σταθμός στο Βασιλικό ως αποτέλεσμα της έκρηξης στο Μαρί. Υπήρξαν απώλειες ζωών, τραυματίες καθώς και τεράστιο οικονομικό κόστος πέραν των €2 δισεκατομμυρίων. Αναπόφευκτα, σε συμβολικό επίπεδο, η σημειολογία παρέπεμπε σε μια κατάσταση παρακμής και ανικανότητας για επαρκή διαχείριση των πολλαπλών προκλήσεων της χώρας.
Παράλληλα, παρατηρείτο αύξηση του δημοσιονομικού ελλείμματος και του δημόσιου χρέους, ενώ οι διεθνείς οίκοι αξιολόγησης προειδοποιούσαν για επιδείνωση των εξελίξεων. Η κυβέρνηση Χριστόφια δεν επιθυμούσε να πάρει τα απαραίτητα διορθωτικά μέτρα, καθώς μια τέτοια ενέργεια θα ερχόταν σε σύγκρουση με την ιδεολογία του κόμματος.
Στις 11 Οκτωβρίου του 2011 ως αποτέλεσμα του κουρέματος του ελληνικού χρέους, οι κυπριακές τράπεζες, κυρίως η Τράπεζα Κύπρου και η Λαïκή Τράπεζα, απώλεσαν €4,5 δισεκατομμύρια, το οποίο αντιστοιχούσε περίπου στο 25% του ΑΕΠ. Δυστυχώς δεν κατανοήθηκαν επαρκώς οι προεκτάσεις της εξέλιξης αυτής. Τη δεδομένη στιγμή η επιβαλλόμενη πολιτική θα ήταν η άμεση προσφυγή στην Τρόικα και η συγχώνευση της Τράπεζας Κύπρου και της Λαïκής Τράπεζας. Καμία από τις δύο ενέργειες δεν έγιναν. Μοιραία τα προβλήματα αυξήθηκαν και τον Μάρτιο του 2013 η Κύπρος βρέθηκε ενώπιον οδυνηρών διλημμάτων και ενός σκληρού και τιμωρητικού Μνημονίου. Μπορεί οι επιλογές του Νίκου Αναστασιάδη και της κυβέρνησής του να μην ήταν οι καλύτερες, όμως η πλειοψηφία των Κυπρίων θεώρησαν ότι οι περισσότερες ευθύνες για τα τεκταινόμενα ανήκαν στον Δημήτρη Χριστόφια και στο ΑΚΕΛ. Τα δεδομένα αυτά επηρέασαν την εκλογική συμπεριφορά χιλιάδων Κυπρίων στην πορεία του χρόνου. Για την πλειοψηφία των πολιτών δημιουργήθηκε μια εικόνα αναξιοπιστίας σε σχέση με την ικανότητα του ΑΚΕΛ να κυβερνήσει αποτελεσματικά τη χώρα.
Σε σχέση με τα άλλα ζητήματα – Κυπριακό, θέματα ταυτότητας και αξιακού συστήματος και μεταναστευτικό – είναι καθοριστικής σημασίας έστω και συνοπτικά να επεξηγήσουμε το πλαίσιο στο οποίο γίνεται αυτή η συζήτηση. Όπως ο ΔΗΣΥ έχει δύο κυρίαρχες τάσεις – τη Λαïκή Δεξιά και τη Φιλελεύθερη (τάση) – έτσι και στο ΑΚΕΛ υπάρχει η Πατριωτική Αριστερά και η Ταυτοτική Αριστερά. Όπως και στον ΔΗΣΥ δεν έγινε επαρκής συζήτηση για τις προεκτάσεις της ύπαρξης δυο ισχυρών αλλά αντίθετων τάσεων, έτσι και στο ΑΚΕΛ σημειώθηκε αυτή η παράληψη.
Πριν το 1974, και ιδίως στις περιόδους των διακοινοτικών συγκρούσεων, το επίσημο αφήγημα του ΑΚΕΛ και της Χαραυγής, περιέγραφε τους Τουρκοκύπριους ενόπλους ως «στασιαστές και τρομοκράτες» συμβαδίζοντας έτσι με τη Δεξιά. Όταν σε κάποια χρονική συγκυρία – το 1965 – Σοβιετικοί αξιωματούχοι έκαναν λόγο για ομοσπονδία – το ΑΚΕΛ αντέδρασε με τις υπόλοιπες πολιτικές δυνάμεις και στήριξαν τον Πρόεδρο Μακάριο στις επιλογές του. Η Σοβιετική Ένωση υπαναχώρησε. Προφανώς στη συγκεκριμένη περίοδο η Πατριωτική Αριστερά είχε τον πρώτο λόγο στο ΑΚΕΛ.
Αμέσως μετά την τουρκική εισβολή του 1974 και την καταστροφή που επιτελέστηκε υπήρξε μια ουσιαστική αλλαγή στη στάση του ΑΚΕΛ και στο αφήγημά του. Για το κόμμα, τα μεγάλα προβλήματα ήταν ο ιμπεριαλισμός και ο εθνικισμός. Οι Τουρκοκύπριοι ήταν «αδελφοί». Ενδεικτικά, όταν σε συλλαλητήριο για τη μαύρη επέτειο της εισβολής ακούσθηκε από οπαδούς του ΑΚΕΛ το σύνθημα «Οι Τούρκοι της Κύπρου δεν είναι εχθροί μας, οι Τούρκοι της Κύπρου είναι αδελφοί μας», ο Πρόεδρος Μακάριος αντέδρασε λέγοντας ότι «Ενώ οι Τούρκοι της Κύπρου δεν είναι εχθροί μας, δεν είναι αδελφοί μας». Στο ίδιο συλλαλητήριο ακούσθηκε από Μακαριακούς άλλων παρατάξεων και ένα διαφορετικό σύνθημα – «Όχι στα αδέλφια του Ντενκτάς».
Το ΑΚΕΛ ήταν το κόμμα που αμέσως μετά τον Γλαύκο Κληρίδη και τον ΔΗΣΥ υιοθέτησε τη διπεριφερειακή δικοινοτική ομοσπονδία ως τη μόνη εφικτή λύση. Το 2004 η αρχική απόφαση του πολιτικού γραφείου του κόμματος ήταν η υποστήριξη του Σχεδίου Ανάν. Τελικά, η βάση του κόμματος ανέτρεψε την απόφαση αυτή. Ο Δημήτρης Χριστόφιας λίγο αργότερα θα έλεγε ότι «ψηφίσαμε ΟΧΙ για να τσιμεντώσουμε το ΝΑΙ».
Όταν στις προεδρικές εκλογές του 2008 ο Δημήτρης Χριστόφιας κατήλθε ως υποψήφιος, παραμερίζοντας τη συνεργασία με το ΔΗΚΟ και τον Τάσσο Παπαδόπουλο, το σύνθημά του ήταν «Πρόεδρος Λύσης». Εμμέσως πλην σαφώς, υπήρχαν αιχμές εναντίον του Τάσσου Παπαδόπουλου για τη διαιώνιση του Κυπριακού. Λίγο μετά την εκλογή του ο Δημήτρης Χριστόφιας κατέληξε με τον Τουρκοκύπριο ηγέτη Μεχμέτ Αλί Ταλάτ στις 23 Μαΐου 2008 σε συμφωνία υψηλού επιπέδου. Μια πρόνοια έκανε αναφορά για δυο ισότιμα συνιστώντα κράτη. Ο Τάσσος Παπαδόπουλος εξέφρασε την έντονη απογοήτευσή του για την αποδοχή του όρου «συνιστώντα κράτη» – έννοια που παραπέμπει σε «συνιδρυτικά κράτη». Ο Δημήτρης Χριστόφιας στην πορεία του χρόνου θα απογοητεύετο από τον Μεχμέτ Αλί Ταλάτ, τον οποίο ανάμενε να συμπεριφερθεί ως «σύντροφος, αδελφός και ως Κύπριος». Ο Μεχμέτ Αλί Ταλάτ ήταν ο ηγέτης της τουρκοκυπριακής κοινότητας και της κατοχικής οντότητας. Επί της ουσίας οι θέσεις του δεν διέφεραν από αυτές τις Τουρκίας.
Το 2017 το ΑΚΕΛ θεώρησε υπεύθυνο για τον Νίκο Αναστασιάδη για την αποτυχία στο Κράν Μοντάνα. Λίγους μήνες αργότερα το εκλογικό σώμα προτίμησε ξανά τον Νίκο Αναστασιάδη παρά τις κατηγορίες για διαφθορά και τα τεκταινόμενα στην οικονομία. Ο Κύπριος Πρόεδρος απαντώντας σε διάφορες κατηγορίες της ηγεσίας του ΑΚΕΛ ήταν πολύ αιχμηρός. «Η ηγεσία του ΑΚΕΛ πρέπει να αναλογισθεί ότι εκπροσωπεί χιλιάδες Ελληνοκύπριους και ως εκ τούτου καλείται να πολιτεύεται ανάλογα». Σημειώνεται συναφώς ότι στις βουλευτικές εκλογές του 2021 οι απώλειες του ΑΚΕΛ ήταν μεγαλύτερες από αυτές του ΔΗΣΥ. Στις προεδρικές εκλογές του 2023 η επιλογή του Ανδρέα Μαυρογιάννη (ο οποίος θεωρούσε/θεωρεί την Τουρκία υπεύθυνη για την κατάρρευση στο Κραν Μοντανά τον Ιούλιο του 2017) οδήγησε σε καλύτερα αποτελέσματα.
Ένα μεγάλο μέρος των Ελληνοκυπρίων θεωρεί ότι σήμερα ελλοχεύουν υπαρξιακοί κίνδυνοι. Το ΑΚΕΛ, αλλά και κάθε παράταξη, καλείται να έχει ξεκάθαρους στόχους σε σχέση με το Κυπριακό, το νόμιμο κράτος – την Κυπριακή Δημοκρατία – και τον ρόλο του Κυπριακού Ελληνισμού.
Έχει σημασία η διατήρηση και η συνέχεια της Κυπριακής Δημοκρατίας; Και ο Κυπριακός Ελληνισμός; Είναι θεμιτός ο στόχος της συνέχειας μιας πρωταγωνιστικής του παρουσίας στα δρώμενα της χώρας; Η μήπως αυτή η επιδίωξη είναι παρωχημένη και εθνικιστική; Προσωπικά θεωρώ ότι εθνομηδενιστικές προσεγγίσεις στην περίπτωση της Κύπρου είναι επικίνδυνες. Η χώρα μας δεν είναι γεωγραφικά τοποθετημένη στη βορειοδυτική Ευρώπη αλλά στην καρδιά της Ανατολικής Μεσογείου. Η Τουρκία δεν αρκείται στη διχοτόμηση. Πέραν του εποικισμού των κατεχομένων εδαφών και της ισλαμοποίησής των, η Άγκυρα ενθαρρύνει την παράνομη μετανάστευση στις ελεύθερες περιοχές από τρίτες χώρες. Οι επιδιώξεις της είναι προφανείς.
Η Κύπρος καλείται να αντιμετωπίσει αποφασιστικά την παράνομη μετανάστευση. Υπάρχει ένα όριο στους ξένους μετανάστες που η οποιαδήποτε χώρα μπορεί να δεχθεί. Και η Κύπρος έχει προ πολλού ξεπεράσει το συγκεκριμένο όριο και ποσοστό. Η πλειοψηφία των πολιτών δεν θεωρεί ότι το ΑΚΕΛ μπορεί να χειριστεί αποτελεσματικά το καυτό αυτό ζήτημα.
Εν κατακλείδι, το ΑΚΕΛ καλείται να προχωρήσει με τη δική του ιδεολογική επανατοποθέτηση και με πατριωτικό πραγματισμό. Για τα θέματα αυτά υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις. Υπάρχει εκείνη η μερίδα η οποία δίνει έμφαση σε μια καθαρά ιδεολογική κομμουνιστική και ταυτοτική προσέγγιση, έστω και αν το ΑΚΕΛ δεν θα μπορούσε πλέον να είναι κόμμα εξουσίας. Υπάρχουν επίσης οι εκφραστές της Πατριωτικής Αριστεράς οι οποίοι θεωρούν απαραίτητη την επανατοποθέτηση του κόμματος ούτως ώστε στο μέλλον να καταστεί εφικτή η σφυρηλάτηση συμμαχιών με άλλες δυνάμεις και η επάνοδος ή η ουσιαστική συμμετοχή στη διακυβέρνηση της χώρας. Η ευρύτερη επιδίωξη θα είναι η ολοκλήρωση της κυπριακής ανεξαρτησίας και μια δικαιότερη κοινωνία.
* Ο Καθηγητής Ανδρέας Θεοφάνους είναι Πρόεδρος του Κυπριακού Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων καθώς και του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών και Διακυβέρνησης του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.
