Η μεγαλοθυμία, η ψυχική ισορροπία και η πολιτιστική ανεκτικότητα των αρχαίων Ελλήνων αποτυπώνεται εναργέστατα στην ύπαρξη, την επιλογή και τη χρήση των λέξεων.
Σπουδάζοντας τις λέξεις μαθαίνουμε την ιστορία της γλώσσας, τη σκέψη και τα κρατούντα ήθη και έθιμα της εποχής και αποκρυσταλλώνουμε λεπτές έννοιες για να μπορούμε να καθορίζουμε τη σχέση μας (και την ισορροπία) με τον ηθικό και τον νοητικό μας περίγυρο.
Καταρχάς βλέπουμε ότι κάθε άνθρωπος στην αρχαία γλώσσα αποκαλείται συνεκδοχικά «ανήρ», κι αυτό γιατί όλο το πολιτικό, το οικονομικό και το στρατιωτικό βάρος το είχε επωμισθεί ο άνδρας.
Έτσι έχουμε τη γενναιότητα να αποκαλείται «ανδρεία», την αρετή να λέγεται «ανδραγαθία» και το άγαλμα να ονομάζεται «ανδριάντας», γεγονός που δεν ξεσήκωσε ποτέ τις διαμαρτυρίες των γυναικών.
Ακόμα και στις «Εκκλησιάζουσες» (389 π.Χ.) ο Αριστοφάνης μάλλον διακωμωδεί το θέμα της πολιτικής κοινοκτημοσύνης, παρά εισάγει καινά δαιμόνια.
Η δουλεία επίσης ήταν νόμιμη και ουδέποτε ενοχλήθηκε ή ξεσηκώθηκε κανένας δούλος.
Η ίδια η λέξη λέγεται ότι έχει μικρασιατική καταγωγή, ωστόσο είναι πολύ πιθανό να παρήχθη εκ του δέω (δένω με δεσμά).
Μια άλλη λέξη που απασχόλησε από νωρίς και προσδιόρισε την αρχαία ιστορία, αλλά και πρόσθεσε τόση σύγχυση και παρεξηγήσεις στη σύγχρονη, είναι η πανάρχαιη λέξη «ξένος».
Ο ξένος ήταν γενικά ένας φίλος, ένας φιλοξενούμενος πολίτης άλλης χώρας (τότε πόλης) με την οποία μάλιστα συχνά υπήρχε σύμβαση αμοιβαίας φιλοξενίας(!)
Αυτό δείχνει ότι υπήρχε διακρατική πολιτική διαχείριση των ηθικών σχέσεων, ίσως κάτι πολύ πιο προηγμένο από τη σημερινή συνθήκη του Σένγκεν.
Ο ξένος ήταν φιλοξενούμενος μουσαφίρης, ο προσωρινός κάτοικος και ο δεόμενος προστασίαν, δηλαδή ο ικέτης.
Είναι εκπληκτικό το ότι τριάντα οκτώ παράγωγες και σύνθετες με το «ξένος» λέξεις που φιλοξενούνται στο μέγα λεξικό του LIDDELL–SCOTT έχουν όλες φιλική σημασία, σε αντίθεση με τα περίπου σαράντα έξι αντίστοιχα λήμματα της νεοελληνικής που έχουν σχεδόν όλα εχθρική σημασία και έννοια (ξενομανία, ξενοκρατία, ξενοτροπία, ξενιτιά, ξενοφοβία κλπ), κι αυτό γιατί τα ήθη και οι σχέσεις των ανθρώπων έχουν αλλάξει. Τίποτα δεν είναι πια παιχνίδι, όπως ήταν τότε ακόμα και ο πόλεμος που άρχιζε κανονικά και δεδηλωμένα και μάλιστα όταν μαλάκωνε με την άνοιξη ο καιρός (άμα τω ήρι αρχομένω).
Ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε έναν ξένο ή μας βλέπει ο ίδιος μέσα από τα μάτια μιας πανούργας και αθεμελίωτης παγκοσμιοποίησης, έχει αλλάξει και τις σημασίες των λέξεων.
Όταν οι ικέτες εισβάλλουν με τσεκούρια τότε δεν είναι πια ξένοι με την αρχαία έννοια.
Σήμερα βέβαια φοβόμαστε να λέμε τη γνώμη μας, ιδίως όταν χρησιμοποιούμε αξιολογικά επίθετα.
Έχει επιβληθεί άνωθεν μια παραπλανητική «διαφορετικότητα», την οποία δεν μπορούμε πια να κρίνουμε ως κάτι αφύσικο ή ξένο προς τα οικεία ήθη, γιατί θα κατονομασθούμε ρατσιστές, φανατικοί και μισαλλόδοξοι.
Οι νεολογισμοί με τους οποίους οι σύγχρονες κοινωνίες προσπαθούν να εκθειάσουν και να διαφημίσουν τη διαφορετικότητα, δυστυχώς δεν έχουν δώσει λύση στα θέματα της συνύπαρξης και της αποδοχής όπως βλέπουμε στους αρχαίους.
Είπαμε «ρομά» τους αθίγγανους (άθικτη φυλή) και τους γύφτους (Αιγύπτιους σιδηρουργούς της φυλής), χωρίς να αποκαταστήσουμε τη γειτνίαση μαζί τους.
Είπαμε «διαφορετικούς» τους ομοφυλόφιλους, χωρίς να προσδιορίζουμε τι διαφρετικό έχουν.
Είπαμε «έγχρωμους» γενικά τους μαύρους, καταστρατηγώντας ακόμα και τη νευτώνεια ανάλυση του φωτός, και τέλος είπαμε «άτομα με ειδικές δεξιότητες» τα πρώην «άτομα με ειδικές ανάγκες» και πρώην «ανάπηρα», εκ του «πηρός» και αυτού εκ του «πήματος» που ήταν το πάθημα και η συμφορά.
Η λέξη «διαφορετικός» παρόπλισε κυρίως την ποιοτική και αξιολογική μας κρίση.
Δεν υπάρχουν καλοί και κακοί, εγκληματίες και ενάρετοι, εμβολιασμένοι και ανεμβολίαστοι, ικέτες και εισβολείς. Απλώς υπάρχουν διαφορετικοί.
Οι νεοπλασθείσες λέξεις δυστυχώς δεν είναι ικανές να μας διαλευκάνουν τις αντίστοιχες έννοιες και, το κυριότερο, να αποκαταστήσουν τις σχέσεις μας με τους «άλλους».
Του Μιχάλη Παπαδημητρίου
